“تۇيە پاتشاسىنىڭ جاسىل القابى”

□ ٴتىلشىمىز چاڭ يرۋ، پراكتيكانت ٴتىلشى ۋاڭ جيڭحۇڭ

　　تۇيە نەشە مىڭ جىلدان بەرى　　  “قارا جەردىڭ قايىعى” رەتىندە قۇمدى شولدەگى كەرۋەنشىلەردىڭ ادال دوسى، “ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدىڭ” كۋاگەرى بولعان. التاي تاۋى مەن جوڭعار ويپاتىنىڭ اراسىندا “تاۋى التىن، سۋى كاۋسار” اتانعان التاي ايماعى شينجياڭداعى ماڭىزدى مال شارۋاشىلىق ٴىرى رايونىنىڭ ٴبىرى. بۇل جەرگە سۋدىڭ تۇنىعىن، ٴشوپتىڭ شۇيگىنىن قۋالاي كوشپەندى ۇلتتار قونىستانعان. قىسى سۋىق بولعاندىقتان، تۇيە مالشىلاردىڭ جاپالى كوشى - قونىنداعى نەگىزگى كولىگى بولعان.

　　وڭتۇستىكتەن كەلىپ

　　تۇيە باعىمشىلىعىمەن اينالىستى

　　1983 - جىلى جىجياڭ اۋىل شارۋاشىلىق داشۋەسىنىڭ بيولوگيالىق تۇقىم قۋالاۋ عىلىمى كاسىبىنەن وقۋ تاۋىسقان چىن گاڭلياڭ عىلمي زەرتتەۋ قۇرىلىمىندا زەرتتەۋشى بولىپ، ساۋدا جولىن قۋىپ، تابىسقا جەتكەن كاسىپكەرگە اينالدى. ول شەتەلدەگى ٴبىر كونە ساباقتاسىمەن اڭگىمەلەسكەندە، تۇيە ٴسۇتىنىڭ اۋرۋدى قوسىمشا ەمدەۋ رولى بار ەكەندىگىن ەستىپ تۇيە باعۋ ويىنا كەلدى.

　　2003 - جىلدان باستاپ چىن گاڭلياڭ 3 جىلدان استام ۋاقىت جۇمساپ　　ىلگەرىندى - كەيىندى تۇيە ٴبىرشاما شوعىرلى ورنالاسقان 20 نەشە مەملەكەت پەن رايوندى ارالادى. ىشكەرىلەي تەكسەرۋ ارقىلى ول تۇيەنىڭ تۇلا بويى اسىل دەگەن قورىتىندى شىعاردى.

　　ويلاماعان جەردەن 2006 - جىلى كۇزدە بۋرىلتوعايدىڭ جەرگىلىكتى مالشىسى مانات نۇردانبەك ۇلىنا جولىقتى: تۇيە 13 اي مولشەرىندە بوتالايدى، بوتالاعاننان كەيىن ٴبىر كۇندە ەڭ كوپ بولعاندا 2 كيلوگرام ٴسۇت بەرەدى، ٴسۇتىن 5 يۋانعا دا ساتا المايمىز، ـ دەپ تانىستىردى مانات وعان.

　　جاڭا ساۋىلعان تۇيە ٴسۇتىنىڭ　　　　  2 ساعاتتان كەيىن ساپاسى وزگەرەتىندىگىن كورگەن چىن گاڭلياڭ ماناتتىڭ 70 نەشە جاستاعى شەشەسىنە: ەشتەڭە ەتپەيدى، مول قارجىم بار، كەلەر جىلى وسى ارادا زاۆود قۇرىپ، كيلوگرامىن  15 يۋاننان ساتىپ الامىن، ـ دەدى.

　　20 - عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنىڭ سوڭىندا، التاي ايماعىندا 200 مىڭنان استام تۇيە بار ەدى. سول كەزدەگى تۇيە مالشىلاردىڭ كوشى - قون كەزىندەگى ماڭىزدى قۇرالى بولاتىن. الايدا، زاماننىڭ دامۋىنا بايلانىستى، مالشىلاردىڭ تۇيەگە بولعان قاجەتى ازايا باستادى. 2006 - جىلعا كەلگەندە تۇتاس التاي ايماعىندا　　   نە ٴبارى 30 نەشە مىڭ، بۋرىلتوعاي اۋدانىندا نە ٴبارى 2000 عانا تۇيە قالعان ەدى.

　　كەدەيلىكتەن قۇتىلۋدا كاسىپ سالاسىن الدىڭعى ورىنعا قويىپ، كەدەيلىكتەن قۇتىلدىرۋدان قامال الۋدا شارۋاشىلىق قۇرۋدى جەتەكشى ەتۋ كەرەك. چىن گاڭلياڭ جەرگىلىكتى ورىننىڭ بايلىعىنان پايدالانىپ، تۇيە ٴسۇتىن جاس كۇيىندە ساقتاۋ تەحنيكاسىنداعى قيىن ماسەلەلەردى ويداعىداي شەشىپ، مالشىلاردى كەدەيلىكتەن تۇبەگەيلى قۇتىلدىرۋ بەكىمىنە كەلدى.

　　تۇيە ٴسۇتىن جاس كۇيىندە ساقتاۋ

　　قيىن بولۋ ماسەلەسىن شەشتى

　　ٴبىر جىلدان كەيىن چىن گاڭلياڭ ايتقانداي - اق كەلدى. ول بارلىق　　   جيعان - تەرگەنىن الىپ بۋرىلتوعاي اۋدانىنا بارىپ، شينجياڭ ۋاڭيۋان تۇيە ٴسۇتى ساۋدا - ونەركاسىپ شەكتى سەرىكتەستىگىن قۇردى. “تۇيەنىڭ تۇلا بويى اسىل، تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋ مالشىلاردى جاقسى تۇرمىسقا كەنەلتۋمەن بىرگە، ٴار ۇلت اراسىنداعى اۋىس ـ كۇيىستى، توعىسۋدى جەبەيدى”، ـ دەدى  چىن گاڭلياڭ. زاۆود سالىنىپ بولعاننان كەيىن ٴسۇت جيناۋ جۇمىسى دا باستالدى. مانات چىن گاڭلياڭنىڭ ادال دوسىنا اينالىپ، ٴۇي سايىن ارالاپ تۇيە ٴسۇتىن جينادى، سول كەزدەگى ۋادەسى بويىنشا چىن گاڭلياڭ ٴبىر كيلوگرامىن 15 يۋاننان ساتىپ الدى. سول كەزدە مالشىلاردىڭ قولىندا تۇيە سانى شەكتى، ٴسۇت مولشەرى دە تابيعي تۇردە از بولعاندىقتان، ٴسۇت جيناۋشى مينەرال سۋ قۇمىراسىمەن جينايدى، ٴبىر جارىم كيلوگرام ٴسۇت الۋ ٴۇشىن 30 كيلومەتر جول جۇرەدى، كەيدە 100 كيلومەتردەن استام جول جۇرگەندە عانا ساتىپ الا الادى، جيناپ العان ٴسۇت تەك تاجىريبە جاساۋعا عانا جەتەدى. ٴبىراق، 15 يۋاندىق باعا مالشىلاردىڭ دوستىق شەڭبەرىنە تارالدى.

　　تۇيە ٴسۇتىن جيناپ العاننان كەيىن جاس كۇيىندە ساقتاۋ تەحنيكاسى ەڭ ۇلكەن ماسەلەگە اينالدى. چىن گاڭلياڭ　　20 ميلليون يۋان قارجى قوسىپ ەل ىشىندەگى وزىق توڭازىتۋ جابدىعىن ساتىپ الىپ، سيىر ٴسۇتىن جاس كۇيىندە ساقتاۋ تەحنيكاسىمەن ۇقساس ىستەتۋگە بولادى دەپ ويلادى.

　　ٴىس جۇزىندە، تۇيە شارۋاشىلىعىن   تۋ باسىنان باستاپ دامىتۋدىڭ قيىندىعى چىن گاڭلياڭنىڭ مەجەسىنەن الدە قايدا اسىپ ٴتۇستى. ول ەل ىشىندەگى كوپتەگەن عىلمي زەرتتەۋ ورنىمەن بىرلەسىپ تۇيە ٴسۇتىن جاس كۇيىندە ساقتاۋ تەحنيكاسىنان بىرگە قامال الدى. باستابىندا ولار سيىر ٴسۇتىن جاس كۇيىندە ساقتاۋ جانە جەمىس - جيدەك، كوكونىستى مانەرلەۋ تەحنيكاسىنان ۇلگى الىپ سىناق جۇرگىزدى. ٴبىراق، ٴبارى دە ساتسىزدىكپەن اياقتادى. تۇيە ٴسۇتىن جاس كۇيىندە ساقتاۋ تەحنيكاسى تاپقىرلانباسا، الىس ارالىقتان تاسىمالداۋعا امالسىز قالىپ، تاۋارعا اينالا المايتىندىعىنان دەرەك بەرەدى. مۇنداعى ەڭ ۇلكەن سايىس “شىرمالمايتىن” سپورا تاياقشا باكتەرياسىن قالاي جويۋ بولىپ تابىلادى. سپورالى تاياقشا باكتەرياسى تۇيە سۇتىندەگى ٴبىر ٴتۇرلى ميكرو ورگانيزم بولىپ، ادەتتەگى ورتادا كوپ مولشەردە كوبەيەدى ٴارى ٴسۇتتى تەز ىرىتەدى. ولار 100 سەلتسي گرادۋستىق جوعارى تەمپەراتۋرادا جارىم ساعات قىزدىرعاننان نەمەسە ۇزاق ۋاقىت تومەن تەمپەراتۋرادا توڭازىتىپ ساقتاعاننان كەيىن دە ٴومىر سۇرە الادى. چىن گاڭلياڭ ٴبىر سۇزگى تورمەن سپورالى تاياقشا باكتەرياسىن ٴسۇزىپ تاستاپ، اكتيۆ زاتتاردى الىپ قالۋدى ويلادى.

　　الايدا، ايتۋ وڭاي، ىستەۋ قيىن. قانداي ماتەريالدى سۇزگى پەردە ەتىپ، قانداي تەحنولوگيالىق جابدىقتاردى ىستەتۋ كەرەك؟ تاعى دا باستان -　　　　اياق ىزدەنىس جاساۋ كەرەك. بازاردى ارالاپ شىققاندا ولار مەديتسينادا قولدانىلاتىن ٴبىر ٴتۇرلى بيولوگيالىق سۇزگى پەردەنى تاپتى. ونان سوڭ ٴوزى جوبالاپ، تەحنولوگيالىق بارىستى بەلگىلەپ، جۇيەلى جابدىقتاردى ورناتتى. سوڭىندا، 103 ـ رەتكى سىناق ٴساتتى بولدى.

　　“كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ ۇلگىسىن” جاراتتى

　　عىلمي زەرتتەۋگە دەن قويعان　　　　چىن گاڭلياڭ تۇيەنىڭ گەن سىرىن جالعاستى زەرتتەۋگە بەكىدى. 2012 ـ جىلى چىن گاڭلياڭ توبىنداعىلار دۇنيە جۇزىندەگى تۇيەنىڭ گەن گرۋپپاسىنىڭ رەت ـ ٴتارتىبى كارتاسىن تۇڭعىش سىزۋ جانە وعان تالداۋ جاساۋ قىزمەتىن ىستەپ بولدى، تۇيە گەن گرۋپپاسىنىڭ رەت ـ ٴتارتىبى كارتاسىن ٴساتتى سىزۋ جانە اۋدارۋ تۇيە كاسىبىنىڭ اقاۋسىز دامۋىندا بەلسەندى جەبەۋ رولىن اتقاردى.

　　تۇيە ٴسۇتىن جاس كۇيىندە ساقتاۋ تەحنيكاسى ماسەلەسى شەشىلىپ، تۇيە شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى نازاريالىق نەگىزگە يە بولدى، كەلەسى قادامدا، ٴسۇت قاينارى ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك. تۇيە ٴسۇتى تاۋارعا اينالىپ، تۇيە باققىسى كەلەتىن مالشىلار بارعان سايىن كوبەيدى. كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋدىڭ وزگەشە ۇلگىسى بۋرىلتوعاي اۋدانىندا جارىققا شىقتى: ٴبىرىنشى، كاسىپورىننان تىكەلەي اقشا شىعارىپ كەدەي مالشىلارعا قارىز اقشا بەرۋ، ٴوسىم الماۋ؛ ەكىنشى، كاسىپورىن بانكەگە كەپىل بولىپ، كەدەي مالشىلارعا قارىز اقشا بەرۋ؛ ٴۇشىنشى، بۇكىل ەلدەگى ۋاكىلدىك ساۋداگەرلەرگە دارىپتەپ، مالشىلارعا الدىن الا اقشا　　   بەرۋ. وسى جاسامپازدىقتان ۋاڭيۋان كومەكتەسۋ ـ سۇيەمەلدەۋ ۇلگىسى جارىققا شىقتى.

　　قازىر ۋاڭيۋان ٴار جىلى تۇيە باعاتىن مالشىلارعا 335 ميلليون يۋان ٴسۇت اقشاسىن تاراتادى، باعىمشىلىق ٴىرى وتباسىلارىنىڭ جىلدىق كىرىسى ەڭ جوعارى بولعاندا 3 ميلليون 650 مىڭ يۋانعا جەتىپ، التاي، تارباعاتاي، سانجى، قارامايلى، ٴۇرىمجى سىندى 5 ايماق، وبلىس، قالاداعى تۇيە باعاتىن مالشىلاردى اۋقاتتانۋ جولىنا ٴتۇسىرىپ، كاسىپ تىزبەگىنىڭ جوعارعى ـ تومەنگى بۋىنىنداعى 21 مىڭ 300 دەن استام ادامنىڭ جۇمىسقا ورنالاسىپ، كىرىسىن ارتتىرۋىنا ٴونىمدى جەتەكشىلىك ەتتى. ول ىزدەنىس جاساعان كاسىپ سالاسى ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، فينانس ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، عىلىم - تەحنيكا ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋدىڭ باياندى دامۋ جولى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ باسشىلىق گرۋپپاسى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مينيسترلىگىنىڭ وسكەلەڭ مويىنداۋىنا يە بولىپ، “بۋرىلتوعاي ۇلگىسى” دەپ اتالدى. 2021 - جىلى 2 - ايدا شينجياڭ ۋاڭيۋان بيو عىلىم - تەحنيكا توبى شەكتى سەرىكتەستىگى “كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋداعى مەملەكەتتىك وزات كوللەكتيۆ” داڭقتى اتاعىن الدى.

　　تۇيە شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋ ٴۇشىن،　　　　　　   چىن گاڭلياڭ اۆتوماتتاندىرىلعان تۇيە ٴسۇتى ونىمدەرى كاسىپ باقشاسى رايونى، تۇيە باعىمشىلىق بازاسى، تۇيە زەرتتەۋ ورنى سياقتىلاردى جوسپارلاپ، ورنالاستىرىپ، ورگانيكالىق تۇيە ٴسۇتى ونىمدەرىن بار كۇشپەن جاقسى ىستەۋ نەگىزىندە تۇيەنىڭ تۇتاس كاسىپ تىزبەگىن بەلسەنە اشتى. سونىمەن بىرگە، ۇكىمەتپەن سەلبەستىكتى كۇشەيتىپ،　　　　 2 ميلليارد يۋان قارجى قوسىپ، ساياحات، كۇتىنۋ، مادەنيەت، سەيىل ـ سەرۋەن، كوڭىل اشۋ، تيجارات، تۇتىنۋ، قارجى قوسۋ، شارۋاشىلىق قۇرۋ سىندى “التى　　ٴبىرتۇلعالانعان” تۇيە شاعىن قالاشىعى مەن ۋانتويۋان باعىمشىلىق بازاسىن بىرگە قۇرىپ، تۇيە 1 ـ، 2 ـ، 3 ـ كاسىپتەردىڭ توعىسپالى دامۋىن جۇزەگە اسىردى. تاياۋدا، پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ، مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ بەكىتۋىمەن　　　　چىن گاڭلياڭ تۇيە شارۋاشىلىعى عىلىم ـ تەحنيكاسىندا جاڭالىق اشۋ، كەدەيلەردى دالمە ـ ٴدال سۇيەمەلدەۋ جانە شەكارا ٴوڭىردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن ىلگەرىلەتۋ بارىسىنداعى كورنەكتى ۇلەسىنە سۇيەنىپ 2024 ـ جىلى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ ۇكىمەتتىك ەرەكشە قوسىمشا قاراجاتىنان يگىلىكتەنەتىندەردىڭ تىزىمدىگىنە ٴساتتى كىرگىزىلدى.

　　چىن گاڭلياڭ بىلاي دەدى: عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ ارقىلى تۇيە شارۋاشىلىعىنىڭ قوسىمشا قۇنىن ۇزدىكسىز ارتتىرىپ، تۇيە شارۋاشىلىعىنىڭ اناعۇرلىم كوپ بۇقارانى يگىلىككە كەنەلتۋىنە مۇمكىندىك جاساپ، “ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جول” تۇيە بايلىعى بار ەلدەردىڭ بارلىعىنىڭ جۇڭگو جوباسىنان يگىلىكتەنۋىنە مۇمكىندىك جاساپ، تۇيە شارۋاشىلىعىن شىن مانىندە جۇڭگوشا ەكونوميكانىڭ “التىن تانىسقىسىنا” اينالدىرامىز.

　　ۋاڭيۋان توبى تۇيە بيولوگيالىق ٴدارى جاساۋ زەرتتەۋ ـ اشۋىن جەدەل ىلگەرىلەتىپ، قانتتى نەسەپ اۋرۋى، وسپەنى قوسىمشا ەمدەۋ سياقتى سالالاردا تىڭ ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتكىزدى، سونداي ـ اق الداعى 5 جىلدا 100 ميلليون يۋاننان استام قارجى قوسىپ، تۇيە　　 زەردەلى مال فەرماسىن قۇرىپ، كاسىپ سالاسىنىڭ سيفرلانۋىن، دارەجەسىن جوعارىلاتۋدى اناعۇرلىم ىلگەرىلەتۋدى جوسپارلادى.